Array S10 - Grote Sprong Voorwaarts
In Best, onder de rook van Eindhoven, is Array Audio gevestigd. Een hifimerk dat in relatief kleine kring een onverwoestbare reputatie geniet. Hun versterkers
staan niet alleen bij audiofiele fijnproevers muziek te maken, ook Polyhymnia, de wereldberoemde klassieke masteringstudio in Baarn (waar we binnenkort op bezoek
zullen gaan, red.), koos ondubbelzinnig voor Array.
Tijdens de 2011 editie van de Café Engels Show in Rotterdam toonde Array een nieuwe stereo-eindversterker, de S-10. Tijd voor een recensie, en een lang verwacht
debuut op HiFi.nl. In Best is ook Philips Medical Systems gevestigd. Hier wordt (volgens de mensen die het kunnen weten) de beste medisch/diagnostische
apparatuur ter wereld ontworpen en ontwikkeld. Willem van der Brug en Chris van Liempd waren daar collega’s toen ze zestien jaar geleden besloten hun
vakkennis in dienst te stellen van hun gedeelde passie voor hoogwaardige muziekweergave. Een nieuw Nederlands hifimerk was geboren. De belangrijkste
kenmerken van Array zijn de bijzondere techniek in dienst van perfecte weergave, en concurrerende prijzen. Binnen de High-End wereld, welteverstaan.
Willem en Chris bleken als signaalverwerkingsspecialisten meer gemeen te hebben dan alleen hun werkgever. Een voorliefde voor High End leidde tot veel
gezamenlijke luistersessies. Daaruit kwam al snel naar voren dat de heren grote moeite hadden met de tegenstelling die buizenversterkers in zich dragen.
Ze meten vaak slecht, maar ze klinken fantastisch. Dat is een discrepantie die voor iemand met een wetenschappelijke achtergrond onweerstaanbaar is. Want
hoe is het mogelijk dat iets dat zo overduidelijk hoorbaar is niet in absolute zin gemeten kan worden?
Muzikaliteit is de Heilige Graal van de hifi. Er is veel te kwantificeren rond muziekweergave. Vervorming is te meten, frequentiebereik ook, stabiliteit
is aantoonbaar, en het verschil tussen inkomend en uitgaand signaal is bij wijze van spreken op een bierviltje uit te rekenen. Maar waar is die magische
parameter die bepaalt waarom bijna iedere luisteraar keer op keer feilloos kan aangeven wat hij muzikaler vindt klinken? Als je de reden daarvoor gevonden
hebt - en een manier hebt ontdekt om dit technisch te beheersen - staat niets je in de weg om de beste versterker ter wereld te bouwen.
Meten Is Weten
Over de technische achtergronden van Array zou ik hier heel veel kunnen vertellen, maar nog beter is het om te verwijzen naar de zeer goed gedocumenteerde
website van Array Audio (http://www.arrayaudio.nl/technolo.html). Daar staat alles haarfijn uitgelegd, en dus kan ik hier volstaan met een korte samenvatting.
Array heeft van het begin af aan zeer veel onderzoek verricht naar de invloed van versterkers op een audiosignaal, en hier een groot aantal unieke rekenmodellen
uit samengesteld. Hun kennis van signaalverwerking is zo groot dat ze inmiddels een perfect klinkende versterker kunnen ontwerpen zonder ook maar een seconde
de soldeerbout ter hand te hoeven nemen. Willem en Chris weten wat er met een audiosignaal gebeurt, en ze weten waar het mis gaat in een schakeling. Daarom
zijn er van de ruim 400 componenten waaruit hun nieuwe S-10 eindversterker bestaat maar een stuk of 5 (!) die op het gehoor gekozen zijn. De rest is op de
computer ontworpen.
Nu hoor ik de audiofielen al ongerust mompelen op de achtergrond. Want deze werkwijze is natuurlijk een dikke streep door het romantische beeld van een
enigszins wereldvreemde techneut die aan een overvolle werktafel, temidden van links en rechts rondgestrooide weerstanden en condensatoren, met bloed, zweet
en tranen een elektronisch klankwonder in elkaar droomt. Maar zo werken ze in Best niet. Willem en Chris ontdekten dat traditionele parameters als lage
cross-over vervorming, een gelijkmatig frequentieverloop en een stabiele voeding weliswaar kunnen zorgen voor een neutrale weergave, maar dat zaken als
stereobeeld en levendigheid (de beroemde PRaT, oftewel Pace, Rhythm and Timing) niet uitsluitend beheerst worden door de uitgangspunten waar traditionele
versterkerontwerpen op zijn gebaseerd.
De grootste vijand van goede weergave is volgens Array de zogenaamde memory distortion van transistoren. Dat klinkt ingewikkeld, maar het is verbazingwekkend
eenvoudig uit te leggen voor we zometeen gaan luisteren. Een transistor heeft een klankkarakteristiek die afhankelijk is van de werktemperatuur. Het versterkende
onderdeel in transistoren is zo klein dat het door de plotselinge stroompiek tijdens grote dynamieksprongen in de muziek zeer snel opwarmt. Het signaal dat
daar vlak na komt loopt dus door een transistor die nog aan het herstellen is van die plotselinge opwarming, en daardoor met een andere klankkarakteristiek
versterkt. Dit veroorzaakt volgens Array de onrust en kleuring die veel transistorversterkers met name in het middengebied laten horen. Hiermee is dan ook
meteen verklaard waarom een buis vaak zoveel beter klinkt. Het versterkende deel daarvan is veel groter dan dat in een transistor, en bovendien al zeer heet.
Het warmt dus nauwelijks extra op door die eerder genoemde stroompieken. Array heeft een manier gevonden om deze Memory Distortion aan te pakken. Hoe ze dat
precies doen is het geheim van de smid. Dat is het enige waar Willem - terecht - niets over kwijt wil, want deze kennis is uniek en bepaalt voor een zeer
groot deel de geluidskwaliteit van Array.
Kijken en luisteren
De oudere series van Array hebben een rechte, dikke frontplaat van mat aluminium waardoor ze er, mede door de minimalistische vormgeving, fraai en strak
uitzien. Geen bedieningselementen die de balans verstoren, alleen een fors, ingefreesd naamlogo en vier gaatjes waarachter zich led’s bevinden die de status
van de eindversterker of de gekozen bron aangeven. De voorversterker is uitsluitend via de meegeleverde (standaard Philips) remote control te bedienen.
Tegenwoordig is dat een mooi, metaalkleurig kastje, en hoewel het eerst wat vreemd lijkt ben je er zeer snel aan gewend. Gelukkig heeft hij ook nog een
eenvoudig maar goed leesbaar display dat de volumestand aangeeft of als visueel hulpmiddel dient om zaken als de variabele input-gain van de vier lijningangen
in te stellen.
De nieuwe serie heeft een wat spannender design gekregen. De frontplaat is nu nog dikker, en glanzend gepolijst. De onderkant loopt niet meer recht, maar
vertoont een subtiele ronding, en de gaatjes waarachter de led’s zitten zijn een stuk kleiner geworden. Het geheel oogt nog steeds ‘minimal chique’, al moet
ik zeggen dat het nieuwe design ook een klein praktisch kritiekpuntje oplevert. Dat zit hem in de kleinere gaatjes van de led’s, die nu zo subtiel zijn dat
je echt midden voor de versterker moet zitten om te kunnen zien welke ingang je gekozen hebt. En bij daglicht is het dan af en toe nóg lastig te onderscheiden.
Maar goed, je moet een kniesoor zijn om daar op te letten, het gaat natuurlijk vooral om de klankmatige prestaties.
...en Luisteren
Zelf luister ik al ruim zes jaar naar een A-2/S-1 voor/eind combinatie van Array en daar heb ik zeer veel plezierige en muzikale uren mee beleefd. Ik was
daarom natuurlijk extra nieuwsgierig naar de klankmatige prestaties van de nieuwe versterkers. Omdat de A10 voorversterker zich ten tijde van deze review
nog in het pre-productiestadium bevindt kreeg ik van Willem een gemodificeerde A-3 mee om de S-10 mee aan te sturen. In de doos zat ook een semi-gebalanceerde
Array Opal Silver/Gold interlink. “Als ik jou was zou ik eerst even naar de voorversterker luisteren”, zei Willem. “Dan wen je vast even aan de verbetering
ten opzichte van jouw A-2.”
En daar bleek hij volkomen gelijk in te hebben. De shuntvoeding van de A-3 (en de extra aanpassingen die voor en deel ook in de A10 terug te vinden zullen
zijn) brengen een enorme toename in rust en definitie, waardoor het hele plaatje groter wordt en de klankbalans guller (hoewel verregaand neutraal). De
snelheid en dynamiek maken ook fors meer indruk. De eerste klap is dus al meteen een daalder waard, zullen we maar zeggen.
Als ik een paar dagen later mijn S-1 inruil voor de S-10 en de Opel Silver/Gold er tussen zet valt het geluid in eerste instantie een beetje tegen.
Kil, plat, afstandelijk...recht uit de doos is er niet veel aan. Maar ik weet van mijn eigen S-1 en gewone (koperen) Opal dat inspelen wonderen doet.
Sceptici die dit verschijnsel nog steeds afdoen als onzin hebben geen oren aan hun hoofd. Na een weekje ‘dagelijks gebruik’ en nachtelijk inspelen met
internetradio ga ik er eens goed zitten. Als vervolgens om half vier ‘s nachts mijn vrouw met kleine oogjes komt informeren ‘of ik nog van plan was om
te gaan slapen’ blijkt mijn iPad geen enkele aantekening te bevatten. Ik heb alleen maar ademloos naar muziek zitten luisteren...
De volgende dag dwing ik mezelf dan toch maar om iets te noteren. Ik begin met Nicolas Jaar. Zijn album Space Is Only Noise staat vol warme elektronische
klanken en is schitterend geproduceerd. De titeltrack kent veel detail in de dubby bas, de synthetische ruimtelijkheid komt zeer natuurlijk over, en de
verschillende laagjes in de mix zijn moeiteloos te volgen. Stuiterende percussiegeluidjes in de track Sunflower zijn erg tastbaar en bewegen van links
naar rechts door het geluidsbeeld. De pompende bas in Keep Me There is strak en diep, terwijl de felle sopraansax precies de juiste metalige klank heeft
om overal doorheen te snijden.
Creatief met Kabel...
De Opal Silver/Gold interlink is uiterst gedetailleerd en neuraal, en past wat dat betreft perfect bij de apparatuur. Toch denk ik dat deze kabel
voor sommige luisteraars wat te confronterend kan zijn. Zelf merkte ik dat slechte opnames me een lichte irritatie bezorgden. Soms hoef je de fouten
in een opname niet onder een vergrootglas te zien. Daarom heb ik ook een tijdje geluisterd met een cryogeen behandelde NEI-3004 single crystal koperkabel
van Neotech. Die klonk wat warmer en vloeiender, iets minder neutraal maar bijna net zo ruimtelijk en snel maar met minimaal aangezet laag. Wie echt het
onderste uit de kan wil moet de Opal zeker beluisteren, maar hoewel het een schitterende kabel is zal het niet voor iedereen de beste oplossing zijn...
Een gekoesterde track is Small Hours van het album One World van John Martyn. Wie mij kent weet dat ik altijd op zoek ben naar de ruimtelijke atmosfeer
van deze buiten-opname. De gakkende ganzen, het kabbelende water, het verkeer in de verte. Die geluiden zijn er allemaal, perfect geplaatst in de enorme
bel van klanken die in de ruimte hangt. Maar nu zit ik onbewust toch vooral te luisteren naar het gitaarspel van Martyn, zijn mompelende zang, de kleine
percussiegeluidjes en de bloedmooie, ingehouden synthesizersolo. Het is al weer even geleden dat ik een traantje moest wegpinken bij dit nummer. Maar nu
moet ik, onder verbaasde blikken van mijn vrouw, opeens ‘heel erg mijn neus snuiten’.
Jablkon dan tot slot. Dit wondercombo uit Praag pakt op het album Machalaj uit met een geheel eigen en superdynamische kruising tussen jazz en traditionele
slavische folk. Het is een zeer directe, superdroge maar zeer gedetailleerde en neutrale opname. De attack van de gitaaraanslagen in Shukadance is
bliksemsnel, en het furieuze ritme van Sailors Song dwingt me met het hele lichaam tot meeswingen. Er is veel natuurlijk aanvoelende druk in de weergave,
dit is geen terughoudend setje...ook de attack in het laag is fenomenaal, en de ritmische samenhang is van topklasse... Dit heeft weinig meer het hifi
te maken, laat staan met High End. Ik heb het bijzondere genoegen gehad deze band een aantal keren live te zien, en wat ik hier hoor komt daar akelig
dicht bij in de buurt.
Conclusie
Vanwege de vakantie mocht ik deze set ruim vijf weken houden, en toen het tijd werd om hem terug te brengen merkte ik dat ik daar behoorlijk chagrijnig
van was. Array is een merk om verliefd op te worden. Door een combinatie van zeer vergevorderde engineering en een grote liefde voor muziek zijn de mannen
van Array er in geslaagd om apparatuur te ontwikkelen die de concurrentie met elk wereldmerk aankan, ongeacht de prijsklasse.
Ik zei eerder al dat degene die er in slaagt de muzikaliteitscode te kraken de beste versterker kan bouwen. Welnu, ik ben op een haar na geneigd om
te zeggen dat Array daar heel dicht bij in de buurt komt. Gelukkig is er altijd nog de persoonlijke smaak, en laten we eerlijkheidshalve ook niet
vergeten dat al dit fraais een prijs heeft die niet voor ieders beurs toegankelijk is. De S-10 eindversterker kost 4675 euro (300 euro meer voor
een verchroomd front), en ondanks dat ik dat voor de geleverde kwaliteit een koopje vindt is het voor de meeste stervelingen gewoon een heleboel geld.
Op het moment dat deze recensie verschijnt is Array alleen exclusief bij de fabrikant verkrijgbaar. Dat is gunstig voor de prijs, en prettig
vanwege de directe feedback van de eindgebruikers. Toch zou het me niet verbazen als dit schitterende merk binnenkort op een aantal plaatsen in
Nederland in de winkel staat. En dat verdienen ze.
De S-10 hoeft, binnen het assortiment van Array, alleen de M-10 monoblokken boven zich te dulden, en het wachten is op de A-10 voorversterker
die ongetwijfeld de huidige A-3 ver gaat overtreffen. Array verwacht dat de A-10 eind 2011 of begin 2012 helemaal klaar is voor productie en
verkoop. De componenten in deze serie zijn ruim eens zo duur als de eerdere modellen, maar ze klinken zo veel beter dat het prijsverschil niet
ter discussie staat. Ik kan het volgende cliché simpelweg niet achterwege laten: wie in deze prijsklasse op zoek is naar iets nieuws doet zichzelf
tekort als Array niet op de shortlist komt te staan. Gaat dat horen, en ben voorbereid op een heftige maar aangename verrassing. Zeer dik aanbevolen.
Reviews:
Music Emotion (PL)
Ruud Jonker (M-10, A-10)
HighFidelity.pl (PL)
Marek Dyba (S-10, A-3)
HIFI.nl (NL)
Max Delissen (S-10)
HVT (NL)
Marnix Bosman (S-10)
HVT (NL)
Bert Oling (PH-2, A-3 en M-2)
HVT (NL)
Bert Oling (A-2, S-1)
MusicHomeStudio (NL)
Ruud Jonker (S)
HVT (NL)
Bert Oling (PH-1)
Positive Feedback (USA)
Francisco Duran, Ed Morawski, Danny Kaey (P-1, S-1)
The Absolute Sound
Sue Kraft (A-1, M-1)
ImageHiFi (Dld)
Michael Vrzal (A-1, M-1)
MusicHomeStudio (NL)
Ruud Jonker (OPAL, GEODE)
HVT (NL)
Ruud Jonker (A-1)
Stereo
Holgar Barske (A-1, M-1)
MusicHomeStudio (NL)
Ruud Jonker (A-1, M-1)
Audio en Techniek
John van der Sluis (P, M)
MusicHomeStudio (NL)
Ruud Jonker (interview)
