Array is een jong Nederlands bedrijf dat al geruime tijd erg goed klinkende versterkers op de markt brengt. Produkten worden ontwikkeld vanuit natuurwetenschappelijke inzichten en het bedrijf heeft een behoorlijke kennis opgebouwd over de ontwerpaspecten die van belang zijn. Al eerder besteedde ik aandacht in MusicHome aan Array. Nu is het tijd voor een vervolg, om te kunnen bepalen waar Array mee bezig is. U leert waarom het zinvol is om metalen tapijten aan te schaffen in huis en maakt straks kennis met een aantal verrassende inzichten. Belangrijk is dat Array een bijdrage levert aan het doen verdwijnen van de ´we kunnen niets verklaren en alles is hocus pokus´-visie waar high-end land nog steeds mee tobt.
CEO´s van Array zijn Chris van Liempd en Willem van der Brug, beide ingenieurs bij Philips.
Waarom is Array begonnen?
We zijn natuurlijk hifi-liefhebbers, maar werken ook al zo´n vijftien jaar in professionele signaalverwerking. We hebben voor Philips Medical Systems bijzonder complexe applikaties gebouwd. Langzamerhand dachten we dus dat we wel verstand hadden van signaalverwerking. Dan kom je op een gegeven moment tot de conclusie dat bij zoiets simpels als audio er een aantal ervaringen ontstaan waarvan je denkt dat het helemaal niet kan. We denken dat we weten wat belangrijk is voor het menselijk oor en als je dan denkt vanuit professionele signaalverwerking, dan begrepen we bepaalde dingen niet. Als je al audio als hobby hebt, dan wil je weten waarom dingen anders klinken ook al kan je het op dat moment niet verklaren. Zo groeit het inzicht in signaalverwerking. Wat gaat er allemaal fout in elektronica en wat hoor je met het menselijk oor? Dat is veel meer dan je zou denken. Het oor is extreem gevoelig voor bepaalde effecten die wij van te voren helemaal niet wisten. Die kennis werd toegepast in praktische ontwerpen en uiteindelijk was het prototype van de Array Quartz zo goed dat we er meer mee wilden gaan doen. Momenteel hebben we een goed inzicht in waarom versterkers bepaalde dingen doen. Eerst dachten we trouwens dat we alles wisten, maar elk jaar komen er weer nieuwe dingen bij en komen we tot de conclusie dat we nog lang niet alles weten.
Het valt mij altijd op dat RF een hele grote rol speelt bij versterkers.
Chris: RF zijn gewoon elektromagnetische velden die overal heersen. Je hebt gsm, radio- en televisiezenders en satellieten, maar elk huis heeft ook een electriciteitsnet waar grote stromen doorheen vloeien die gepiekt zijn en geen mooie sinus vormen. Je hebt dus een prachtige storende omgeving. Je kunt zeggen dat dat EMC is en RF is het hoogfrequente karakter daarvan. Wij bedoelen ermee dat het alle storingen zijn die net boven de audioband beginnen. Electromagnetische velden van het lichtnet storen overigens ook in de audioband.
Wat maakt dat een component minder of meer gevoelig is voor RF?
Een elektrische component heeft een bepaalde sturing nodig en is eigenlijk een blokje met een in- en uitgang. Op de ingang staan kleine spanningen en stromen, maar die zijn op de uitgang hoger. Halfgeleiders hebben vrij lage drempelspanningen. Silicium laat stroom lopen vanaf 0.6 volt. Versterkerblokjes versterken signalen die veel kleiner zijn dan 0.6 volt. Als je de veldsterkteplots van allerlei steden ziet, dan zie je dat bij lage frequenties tientallen volten per meter aan EMC-velden heersen. Als je een draad hebt van tien centimeter en er komt tien volt per meter op dan pik je 1 volt op, terwijl die transistor op tien millivolt werkt. Als RF vervolgens interfereert met je audio, dan ontstaat er een soort intermodulatie van het signaal. Je krijgt dan rare tijdsafhankelijke vervormingen.
Wat kan de consument thuis doen om EMC te beperken, buiten het kopen van apparatuur die daar minder gevoelig voor is?
Willem: Je kunt componenten kopen die extreem ongevoelg zijn voor RF. Dat zit gewoon in de RF-architectuur van een apparaat. Je kunt ook dingen verbeteren via de externe omstandigheden. Alles wat je aan je apparatuur koppelt zijn antenne´s. Die pikken signalen op uit die elektrische velden. Een luidsprekerkabel van zes meter pikt bij een veldsterkte van tien volt per meter zestig volt op. Je kunt er voor zorgen dat alle kabels die je gebruikt ongevoelig zijn voor die RF. Op luidsprekerdraden met twee geleiders heb je common-mode, dat is de RF die staat tussen de speakerkabel als geheel en de andere kabels. Je hebt daarnaast differential-mode RF en dat is wat er tussen de twee luidsprekerdraden in staat. Daartussen heb je namelijk ook een antenne. Je kunt bij kabels de differential-mode gevoeligheid extreem laag maken. Dat doe je door het antenneoppervlak van de kabel te verlagen. Common-mode kun je verminderen door de impedantie van de kabel voor RF-frequenties extreem hoog te maken. Veel luisteraars doen dat met de bekende ferrietkraaltjes.
Chris: een mogelijkheid is het bouwen van een kooi van Faraday. Een dichte doos met metalen wanden is vrij van velden. Willem: dat is natuurlijk wel wat onpraktisch! Chris: Bij Polyhymnia hebben ze op de hele vloer een koperen plaat liggen. Dat is erg goed om EMC-problemen tegen te gaan. Een zo´n plaat vormt een vlak van gelijke potentiaal en vormt de aarde. Over dit vlak zijn geen verschillen meer. Je zou dit kunnen doen als particuliere consument.
Willem: Een draad heeft een hoge inductie en vormt voor RF een hoge impedantie. Een plaat heeft een extreem lage zelfinductie. Alle RF uit de omgeving in de buurt van die plaat wordt dus geneutraliseerd.
Array is onverwacht ook doorgebroken op de professionele markt?
De hele audioindustrie is een geweldig druk bevochten gebied. Er zijn duizend verschillende versterkermerken. Er zijn veel aanbieders en er is veel hocus pokus. Als nieuwe merk kom je dus moeilijk aan de bak. Toch hebben we niet te klagen. In Nederland gaat het best aardig, maar het kost moeite om tussen de bestaande merken te komen. De relatie tussen de importeur, de winkels en de klanten is hecht en als je met een erg goed produkt komt wil dat niet zeggen dat je daar zomaar even tussenin schiet. Dat is in de professionele wereld anders. Er zijn daar geen sterke relaties. Studiomensen zijn opportunisten die iets horen dat goed is en het dan gewoon bestellen. Ze hebben geen vaste relatie met een importeur of winkel. We hebben daarom momenteel een behoorlijk sukses in de professionele markt, omdat het daar alleen maar gaat om de produktkwaliteit. Polyhymnia in Baarn gebruikt Array versterkers voor de beoordeling van high-resolution audio (sacd en dvd-audio). Vergelijking met andere versterkers leerde dat je op Array het beste kunt luisteren en masteren. Omdat de prof-wereld klein is kent men ons al heel goed en we verkopen hier goed. Natuurlijk hopen we op de consumentenmarkt ook verder sukses te bereiken.
Verrassing is de bemoeienis van Array met kabels. Op het moment dat je je bezig houdt met kabels leer je dat het minder complex is dan iedereen doet geloven?
Omdat we steeds meer hebben geleerd over het menselijk oor, leer je ook waar dat oor extreem gevoelig voor is. Dat zijn dingen die in de meetgetallen gewoon niet te vinden zijn. Veel conventionele metingen bij kabels en versterkers doen de dingen die te maken hebben met ons gehoor volledig wegvallen. Het zijn verschijnselen diep onder de ruisdrempel, maar met een groot effect op wat je hoort. Op basis van onze informatie zijn dezelfde verschijnselen die van belang zijn in versterkers dus ook kritisch voor kabels. In de afgelopen twee jaar hebben we een luidsprekerkabel ontwikkeld, die al extreem positieve reakties in de markt heeft verkregen. Het probleem met kabels is dat er een enorme mystiek omheen is. Er is veel verwarring bij de consument. Er zijn veel uiterst kostbare kabels die extreem slecht zijn en goedkope kabels die erg goed zijn. Je moet dus uitkijken dat je niet teveel hocus pokus verkoopt. Het tegenoverliggende probleem is dat als je weet waar het om gaat, is het ook niet echt moeilijk om een goede kabel te bouwen. Wij denken dat degenen die ontdekt hebben hoe je een goede kabel moet bouwen een heel ander verhaal in de folder zetten dan waar het om gaat. Ze willen het gewoon niet vertellen. Wij vertellen het ook niet, net als andere fabrikanten, want dan ben je meteen je geheimen kwijt. Aan de andere kant krijg je daardoor wel die mystiek.
Interlinks en luidsprekerkabels vergen hele andere technieken. Iedereen die gelijke constructies gebruikt is dus eigenlijk verkeerd bezig?
Er zijn wel overeenkomstige parameters, maar ook erg veel verschillen.
Chris: Een luidsprekerkabel moet stroom kunnen voeren, het richtgetal is dus 4 millimeter kwadraat (tot vijf meter). Voor een interlink geldt dat helemaal niet. Er loopt geen stroom, dus je zou met een haar kunnen werken. Verder is de capaciteit van een speakerkabel absoluut onbelangrijk, omdat een versterker een veelvoud van die capaciteit in het audiogebied kan sturen. De overeenkomst is dat ze beiden gevoelig zijn voor RF. In de constructie van de kabels kun je een vergelijkbare manier vinden om RF te onderdrukken. Onze kabels onderdrukken vooral differential mode. Common mode moet de apparatuur zelf doen, of je doet het met ferrietkralen. De meeste problemen ontstaan trouwens door differential mode. Je kunt dat niet achteraf even oplossen. Je moet dan gewoon de kabel vervangen. Differential mode is namelijk synoniem aan het signaal. Het signaal wil je niet afbreken. Het grote geheim van onze kabel zit in de extreme ongevoeligheid voor differential mode, hoewel je hier praat over maar één aspect.
Wat zijn de verdere plannen?
Wij denken dat je je vooral bezig moet houden met de dingen waar je goed in bent. Je moet niet, omdat je een complete lijn wilt hebben, alles maar doen en aanpakken. Wij zijn gericht op state-of- the-art audioweergave en niet op de commercie waarbinnen complete setjes belangrijk zijn. We willen dus niet de zoveelste tuner op de markt brengen. Wij weten overigens hoe je een extreem goede cd-speler kunt bouwen, maar dat zou enorme investeringen vereisen. Er zijn bedrijven in de wereld die dat goed kunnen, zoals Wadia. Er zijn maar heel weinig merken die echt goed cd kunnen. Voorlopig is een doel, dat we al grotendeels bereikt hebben, dat je met de allerbeste merken meekunt op het gebied van versterkers en kabels. .
De Array versterker voegt niets toe en laat niet weg. Voegen andere merken wellicht iets toe om een audiofiel geluid te bewerkstelligen?
We willen absoluut niet beweren dat sommige merken dat doen, omdat het dan aangenamer zou klinken. Op dit moment is het het belangrijkste onderwerp waar wij nog onderzoek naar doen. De enige kritiek op Array is dat deze versterkers misschien iets minder realisme veroorzaken dan andere merken. We zullen niet zeggen dat dat is omdat anderen wat toevoegen. We kunnen anderen daarmee onrecht aandoen, die miscchien iets gevonden hebben dat een serieus effect heeft. Misschien is echtheid of realisme iets dat wij nog niet kennen. Aan de andere kant beginnen we toch het vermoeden te krijgen dat het wel eens een toevoeging zou kunnen zijn. Er zijn namelijk een aantal merken die wij erg hoog achten en die klinken allemaal erg neutraal en voegen weinig warmte en echtheid toe die wij ook niet zouden hebben. Echtheid en realisme zou te maken kunnen hebben met bepaalde verhoudingen van harmonische vervorming. De theorie die we momenteel hebben is dat de fraaoiheid van bijvoorbeeld een viool alleen bepaald wordt door de combinatie van boventonen. Boventonen hebben een directe relatie met harmonische vervorming. Deze vervorming voegt namelijk ook boventonen toe aan de grondtoon. Het zou kunnen dat de harmonische verhoudingen die de Array kenmerkt, op een manier is die geen warmte toevoegt. Sommige andere versterkers doen dat wel en dat onderzoeken we nu.
Het gaat er dus eigenlijk om of de versterker de verhouding van harmonischen in het aangeboden signaal een op een doorlaat?
Dat kan, maar het zou kunnen zijn dat de vervorming in een versterker die boventonen negatief beinvloed. Vooral extreem zachte boventonen.
Hoe ziet de versterker er over tien jaar uit?
Chris: De high-end versterkers van nu zien er verassend hetzelfde uit dan die van tien jaar geleden. Mechanisch materiaalgebruik heeft een funktie en zal belangrijk blijven. Schakelprincipes kunnen nog wel eens aan mode onderhevig zijn. Teruggekoppelde gainblokken vind je nog steeds in goedkope versterkers. Op papier krijg je dan hele goede specifikaties. In de high-end wereld wordt veel minder tegenkoppeling gebruikt en als het er is, is het lokaal. Modern zijn ook transimpedance principes. Het heeft te maken met een spanning-stroom converter. Je werkt nu veel in het stroomdomein van de schakeling. Pas het luidsprekersignaal is weer omgezet in spanning.
Je ziet ook veel digitale versterkers komen. Klasse-D en Klasse-T. Het rendement van die versterkers is erg hoog. Je kunt ze dus kwijt in hele kleine behuizingen. Er is veel research op IC gebied daarin. Voorbeelden zijn Chord, Sony(al twintig jaar geleden), Sharp, de Tact Millenium en B&O. Over tien jaar zie je ongetwijfeld meer van die versterkers, met name in het low end. High end komt ook, maar ik denk dat het moeilijk is om de geluidskwaliteit te verbeteren ten opzichte van de gevestigde orde. De reden is dat digitale versterkers schakelen. Het schakelen is afhankelijk van ontwikkelingen in de chip-industrie. Daarnaast kunnen er ook problemen zijn met de powercomponenten. Voor de rest blijven buizen bestaan, want die hebben bepaalde hele gunstige eigenschappen. Buizen zijn voor een aantal parasitaire componenten extreem goede onderdrukkers. Daarom is het eenvoudiger om een goede buizen versterker te ontwerpen dan een transistorschakeling. Veel buizenversterkers klinken erg goed, terwijl er erg veel beroerde transistorversterkers zijn. Nadeel van buizen
is dat je moeilijker hoge vermogens kunt genereren.
Naschrift:
De auteur van dit artikel gebruikt Array monoblokken als vaste referentie-versterkers. De Array luidsprekerkabels zijn te koop in 2 x twee meter sets bij Importeur Tan Audio. De setprijs is rond de elfhonderd gulden.
Ruud Jonker
Reviews:
Music Emotion (PL)
Ruud Jonker (M-10, A-10)
HighFidelity.pl (PL)
Marek Dyba (S-10, A-3)
HIFI.nl (NL)
Max Delissen (S-10)
HVT (NL)
Marnix Bosman (S-10)
HVT (NL)
Bert Oling (PH-2, A-3 en M-2)
HVT (NL)
Bert Oling (A-2, S-1)
MusicHomeStudio (NL)
Ruud Jonker (S)
HVT (NL)
Bert Oling (PH-1)
Positive Feedback (USA)
Francisco Duran, Ed Morawski, Danny Kaey (P-1, S-1)
The Absolute Sound
Sue Kraft (A-1, M-1)
ImageHiFi (Dld)
Michael Vrzal (A-1, M-1)
MusicHomeStudio (NL)
Ruud Jonker (OPAL, GEODE)
HVT (NL)
Ruud Jonker (A-1)
Stereo
Holgar Barske (A-1, M-1)
MusicHomeStudio (NL)
Ruud Jonker (A-1, M-1)
Audio en Techniek
John van der Sluis (P, M)
MusicHomeStudio (NL)
Ruud Jonker (interview)
