Waarom klinkt een audio-set doorgaans beter met een aktieve voorversterker? Waarom hebben buizenversterkers inherente voordelen boven solid state? Welke geheimen kent de Philips sacd-speler en waarom zijn opamps uit den boze? Veel van deze vragen worden beantwoord in een gesprek met de designers van Array-electronics, gehouden tijdens de introduktie van de nieuwe Array voorversterker.
In Nederland hebben consumenten vaak een voorkeur voor Amerikaanse produkten. Uit de VS komen veel state-of-the-art apparaten, dus zo onbegrijpelijk is dat niet. In dat over de grens gerichte enthousiasme, worden produkten van vaderlandse bodem wel eens verwaarloosd. Toch komen veel top-produkten uit ons eigen land. Koploper is waarschijnlijk de firma van den Hul, met export naar de helft van de aardbol. Naast de kabels, genieten de phono-cartridges absolute wereldfaam. Laatste smashing hit is hier ‘The Mainsstream’- netkabel, die enorme prestaties paart aan een extreem vriendelijke prijs. Pluto Audio exporteert 90% van de produkten naar Duitsland, het verre oosten en de VS. De draaitafels behoren bij de beste die er zijn en dat besef leeft voor het grootste deel buiten onze grenzen. Siltech, Aitos en Final bouwen natuurlijk state-of-the-art en veel hiervan verdwijnt over de grens. Andere voortreffelijke Nederlandse produkten komen van Xanadu, JK-acoustics, Terrazzo Art Fidelity en Dynamic Solutions.
Sinds enkele jaren hoort het Nederlandse versterker- en kabelmerk Array ook in dit rijtje thuis. In ons land heeft Array heel voorzichtig voet aan de grond gekregen bij consumenten, die de weergaloze- bouwkwaliteit en prestaties hebben kunnen relateren aan een voortreffelijke prijs/kwaliteitsverhouding. In de professionele wereld is Array bijzonder aangeslagen. Talloze exemplaren staan in platenstudio’s en bij mastering-bedrijven. Ook in dit geval wordt een profeet niet geheel in eigen land ge-ëerd. De export naar het buitenland is momenteel enorm. Array heeft zelfs de aandacht kunnen vangen van Stereophile en The Absolute Sound.
In eerste instantie bestond het leveringsprogramma van Array uit een mono-eindversterker, een stereo-exemplaar en een passieve voorversterker. Na intensieve research is er nu een aktieve voorversterker, genaamd Obsydian. Onderstaande informatie is afkomstig uit een gesprek met Willem van der Brug en Chris van Liempd, de ontwerpers van Array. Beide heren hebben in het dagelijkse leven een belangrijke inbreng in de ontwikkeling van dvd-spelers en de sacd bij Philips.
Aktief, passief, discreet en opamps
Puur theoretisch is een passieve voorversterker beter. Toch komt Array nu met een aktieve versterker. Een pre-amp zit tussen een bron en een ontvanger. Als je dat signaalpad beschouwt, dan kun je bijvoorbeeld over stroomlevels nadenken. Hoeveel stroom gaat er van de source naar de pre-amp en natuurlijk van de pre-amp naar de eindversterker? Dat kun je vergelijken met een passieve voorversterker. Dan blijkt dat die aktieve voorversterker een ingangsbuffer-circuit heeft met een hele hoge ingangsimpedantie. Daardoor zijn de stroomlevels veel lager dan bij een passieve voorversterker. Aan de uitgangskant is het identiek, want je moet met een vrij hoge impedantie de kabel en de eindversterker aansturen. In die interfacing zit het geheim, dat leert dat een aktieve versterker vaak beter klinkt dan een passieve. Sommige installaties presteren overigens beter met een passieve voortrap. Dat heeft alles te maken met de kwaliteit van de bron. Hoe goed is deze in staat om die hogere stroomlevels te leveren naar zo’n passieve pre-amp en hoe goed zijn de kabels? Aktieve voorversterkers zijn veel minder gevoelig voor de kabelkwaliteit. Daarom maakt Array zelf kabels. Kabels voor passieve voorversterkers zijn veel kritischer en vele merken vallen dan door de mand. Een belangrijke faktor is ook het energieniveau dat in de kabel optreedt. Als de kabel mikrofonisch is, dan zal die veel meer moeite hebben om die effecten te doen gelden als die in een zeer lage impedantie van een aanstuurtrap kijkt. De uitgangsimpedantie van een aktieve trap is bijvoorbeeld 50 Ohm, terwijl die van de passieve tot 2 kiloOhm op kan lopen. De energieoverdracht van door de kabel opgewekte signalen, bijvoorbeeld ontstaan door mikrofonie, zullen (bij de passieve situatie) veel meer tot een werkelijk signaal in de eindversterker leiden dan bij de aktieve voorversterker. Een ander aspect is dat veel bronnen een probleem hebben met het leveren van stroom. Wat is nou 5 kiloOhm voor een cd-speler om aan te sturen, maar dat valt in de praktijk zwaar tegen. Veel cd-spelers in de middenklasse tot zo’n tien mille zijn niet in staat om een passieve versterker goed aan te sturen. In het signaalpad zitten opamps en als die meer dan ééntiende milli-ampère moeten leveren gaan ze in klasse B. Ze verliezen dan veel aan lineariteit. Maar zelfs met erg goede kabels, heeft de 50 Ohm uitgangstrap (van een aktieve voorversterker) gewoon voordelen. Volledig optimaal en bij gebruik van superkorte kabels is de passieve voortrap uiteindelijk de beste. De Array voorversterker is in staat om hele lange kabels naar de eindversterker aan te sturen en de uitgangstrap kan energie, opgewekt in de kabels zelf, elimineren. Je kunt wel stroom leveren, maar je moet extern opgewekte spanningen ook volledig elimineren. Een goede eindversterker moet dat ook kunnen doen. Dat is een van de redenen waarom Spectral zegt dat de uitgangstrap van de voorversterker zo belangrijk is. Spectral zoekt het alleen teveel in alléén stroom leveren. Waar het om gaat is dat je vreemd opgewekte signalen op kunt eten. Dat gaat op dezelfde manier waarop een eindversterker de terug-EMK van een luidspreker opeet. Als je een goede eindversterker hebt en je drukt tegen de konus, dan voel je de tegendruk. Dat principe vind je ook terug bij de interface tussen voor- en eindversterker. De techniek om dat te doen moet je leren............... De niet-technische lezer(es) begrijpt nu dat een aktieve voorversterker doorgaans beter presteert omdat er minder stroom loopt. Daardoor gaan stroomleverende bronnen minder vaak in de fout, speelt de kwaliteit van kabels minder een rol en zal de mikrofonie in de kabels tot minder hoorbare effecten in de eindversterker leiden. Toch is een uitgangstrap die veel stroom kan leveren in het voordeel, mits je de vreemd opgewekte signalen kunt elimineren.
Voorversterker-techniek
De voorversterker heeft dezelfde voedingstechniek als de Quartz-eindversterkers. De voeding is ontwerp-technisch onderdeel van de aktieve versterker-schakelingen. Door de cascode-schakeling is er al 60dB extra aan voedingsspanning-onderdrukking naar de uitgang toe. In feite is de voeding onderdeel van het signaalpad. Intern opgewekte RFI kan nooit over het aktieve deel van het signaalpad komen te staan. Alles wat geleerd is over rust en autoriteit kon fundamenteel in het ontwerp worden gebracht. Dat is al eerste orde gekompenseerd. Bij veel versterkerontwerpen zitten problemen met rust en autoriteit er al keihard eerste orde in. Veel voorversterkers hebben al opamps aan boord. Er zijn maar weinig fabrikanten die met discrete komponenten het signaalpad opbouwen. Een opamp met hoge bandbreedte en lage gain wordt als buffer gebruikt en dat zijn nog de beste. Veel beter dan de standaard-opamps met 120dB open-loop gain. Ze hebben dan ook 120dB feedback als ze als buffer worden gebruikt. Die zijn natuurlijk uit den boze. Maar zelfs een speciale audio-opamp haalt het niet bij discrete komponenten. Je krijgt daar nooit die rust en autoriteit uit. Bij bestudering van schema’s van verschillende fabrikanten kun je duidelijk zien dat ze niet begrepen hebben waar de problemen liggen. Buizenversterkers hebben voordelen, omdat je rond het aktieve komponent een schakeling kunt bouwen. Bij een opamp krijg je die schakeling er onveranderbaar bij. Het aardige is dat buizen al inherent beschikken over die rust en autoriteit. Met een transistor moet je precies weten hoe je problemen in dit gebied kunt voorkomen. De wereld gaat in feite kapot door het gebruik van opamps. In feite bepaald de keuze van de opamp gewoon hoe de versterker uiteindelijk klinkt, los van designfouten die je verder nog kunt maken. Een opamp-design kan overigens best erg goed zijn, maar met discreet kun je daar ver overheen. Ook belangrijk is dat je weet wat het oor kan horen. Met standaard-meetmethoden vind je niet de dingen die onderscheidend zijn in een ontwerp. Sommige opamp-ontwerpen meten zelfs beter dan discreet of buizen. Dat zegt niets over de prestaties. Ook de voeding kan klein zijn. De aktieve signaalpad-schakelingen hebben weinig stroom nodig. Rust, autoriteit, punch en kracht is over het algemeen gekorreleerd aan een design dat veel stroom kan leveren. Maar als je weet waarom dat is, kun je met een andere schakeling precies hetzelfde bereiken. Daar heb je geen hele batterij aan hoog-ampère torren voor nodig. In feite hebben we ontdekt welke signaaleigenschappen belangrijk zijn voor de psycho-akoestische beleving van geluid. Dat kun je niet konventioneel meten. Buizenversterkers laten ook slechte konventionele metingen zien, maar zijn psycho-akoestisch superieur aan de meeste transistor-ontwerpen. Dat verschil zie je ook bij dvd-audio en super audio cd. Dvd-audio meet theoretisch beter, maar sacd klinkt veel beter dan pcm. Bij de eigenschappen waarbij het oor in staat is om die uiterst discriminerend waar te nemen, is sacd aanzienlijk beter. In feite heeft dit allemaal te maken met wat er gebeurt in het tijd-domein. Analoog klinkt ook nog steeds ‘echter’ dan sacd, maar dat heeft te maken met de implementatie en minder met de techniek. Alleen Philips en Sony hebben tot nu toe sacd-spelers gemaakt, maar de echte high-end jongens, die weten hoe het moet, zijn nog niet echt bezig geweest. Er zijn nog geen spelers van Levinson, Spectral, Audio Research en Krell. De huidige sacd-spelers zijn erg goed, maar bevatten meestal wél opamps. In de Philips sacd-speler zitten een aantal van onze ideeën, maar met veel ontwerp-aspekten hebben wij niets te maken gehad. Wat erg goed is, is dat de masterclock op het dac-board zit. Veel dvd-spelers hebben een videoclock en dat is de master van het hele systeem. Een PLL maakt er dan een dac-clock van, maar dat is gewoon hopeloos slecht. De scd-1000 heeft een low-jitter masterclock direct naast de dac’s en daar worden alle andere kloksignalen van afgeleid. De audio-clock is de master en dat is principieel juist. In de toekomst wil Array dolgraag een sacd-speler bouwen. Momenteel gaat alle energie zitten in de enorme buitenlandse vraag. Momenteel is de Classé-sacd-speler waarschijnlijk de beste in de markt. Die is ontworpen door ingenieurs van Wadia. Array draait erg goed in het buitenland en in de Nederlandse professionele markt. De consumentenmarkt in Nederland is een fel bevochten terrein, waar een aantal gevestigde merken zitten die hele goede produkten maken. In de binnenlandse audio-markt zijn veel relaties ontstaan waar je dan moeilijk tussen kunt komen. Dat is verder geen probleem. Er zijn erg veel openingen bij de professionals en in het buitenland, dus we hebben niets te klagen. Los daarvan zou het natuurlijk best aardig zijn als de consumenten en winkels in ons land een grotere belangstelling zouden hebben. Het buitenland gaat extreem goed en we hebben al het luxe-probleem van het opvoeren van de produktie. We profiteren van onze produktie-ervaringen op de binnenlandse markt, maar dit soort logistiek is natuurlijk een vak apart. Een zware eindversterker staat ook nog op de verlanglijst. Probleem van veel zware versterkers is dat de micro-detaillering verloren gaat. Array weet waar de oorzaak ligt en hoe je dat kunt voorkomen. Zo’n projekt is echter tijd- en geld verslindend en de prioriteit zal voorlopig bij een sacd-speler liggen. Samen met de actieve voorversterker en de Quartz-eindversterkers van de laatste generatie, staat er dan een set van erg hoog niveau.
De Array Obsydian
De Obsydian is een aktieve voorversterker met vier lijningangen. De konstruktie is van roestvrijstaal met een zware- en dikke aluminium frontplaat. Vier ledjes en een display sieren het frontpaneel, want de versterker wordt volledig via de remote bediend. Die remote herbergt een groot aantal funkties, waaronder een regelbare gevoeligheid per ingang en een mute, die na elke druk op de knop met een vast aantal dB’s terugregelt. De volumeregeling gebeurt intern met stofdichte goudrelais (0.5 dB resolutie) en als de versterker wordt ge-activeerd, dan zoeken deze relais onder besturing van de test-software hun start-positie. Dat maakt dan hetzelfde geluid als een flipperkast die de punten telt. Het is de bedoeling dat de voorversterker gewoon kontinue onder spanning staat. De getestte voorversterker was slechts korte tijd in de luisterruimte. De VAD-show en de buitenlandse vraag naar Array waren hiervoor verantwoordelijk. De hier gepresenteerde resultaten zijn dus een tussentijdse impressie. De Array is vergeleken met de CAT-voorversterker en de Aitos. Andere exemplaren zijn van Musical Technology, KR-Enterprise, Musical Fidelity en Sony. De nieuwe Spectral en de Levinson hebben deze test helaas moeten missen, vanwege de VAD. In een later stadium zal daarmee vergeleken worden. Met een vriend of vriendin moet je een tijdje samenleven om alle aspecten te ontdekken en dat geldt ook voor een voorversterker. Voordeel is dat je de laatste af en toe uit kunt zetten. De Array is hier voldoende lang geweest om een basiskarakter te kunnen tonen.
Geluisterd is onder andere met de ‘Esterhazy Sonatas’ van Joseph Haydn, uitgevoerd door Ronald Brautigem op de Fortepiano (BIS-cd-1095), piano trio’s van Mendelsohn en Schumann, uitgevoerd door het Darlington Piano Trio (Helios CDH55078) en Saint-Saëns zijn werken voor piano en orkest, uitgevoerd door het City of Birmingham Symphonie Orchestra met als solist Stephen Hough (Hyperion CDA67331/2). Allemaal fraai opgenomen en recent verschenen werken. Heel bijzonder is de multichannel sacd van Fritz de With (‘The Essence of Music’). Het is een registratie van een concert dat zangeres Carmen Gomez gaf en de opname blinkt uit door de voortreffelijke registratie van de ruimtelijke posities van stemmen en instrumenten.
Het ontwerpen van een goede voorversterker is extreem moeilijk. In feite zijn er maar een handjevol echt goede voorversterkers. Bij de top horen onder andere CAT, Nagra, Aitos, Spectral, Levinson en BAT. De prijs van deze apparaten hoort ook bij de top. De Array klinkt als een echte Array. Volledig neutraal, dynamisch en levendig. Net als bij de eindversterkers focusseert de voorversterker voortreffelijk. Er staat een stabiele stage met breedte, diepte en een voortreffelijke ambience-weergave. De versterker kenmerkt zich ook door een stuk schoonheid. Dat is een ervaring die ontstaat wanneer mogelijke storingen zich op een erg laag niveau bevinden. Array is met name sterk in het onderdrukken van interne- en externe rfi-instraling. Vanzelfsprekend ontbreken rust en autoriteit niet. Buizenversterkers, zoals de CAT, Nagra, Aitos en Musical Technology, kenmerken zich doorgaans door eigenschappen waar solid-state ontwerpen veel moeite mee hebben. Dan bedoel ik vooral realiteit en gemak. In feite kun je zeggen dat de Array een hele makkelijke en gemoedelijke manier van weergave heeft. Precisie en micro-detaillering leiden bij sommige solid-state designs tot een verlies aan gemak. Hetzelfde essentiële verschil dat de harde grens tussen de cd enerzijds en analoog/sacd anderzijds zo duidelijk kenmerkt. Precisie en micro-detaillering gaan bij Array samen met een groot gemak. De weergave kenmerkt zich door een buis- en/of analoogachtige ‘pace & rhythm’. Met betrekking tot ‘realiteit’ scoort de Array goed, maar er blijft op dit gebied toch nog een verschil tussen solid-state en buizen.
Alle bovenstaande kenmerken moeten gezien worden in het licht van een prijs/kwaliteitsverhouding. Al eerder heb ik opgemerkt dat de Array-eindversterkers een sublieme ‘value for money’ vertegenwoordigen. Er zullen ongetwijfeld voor heel veel geld versterkers zijn die op deelaspecten de lat hoger leggen, of simpelweg een geluidskarakter hebben dat sommige consumenten beter aanstaat. Als je neutraliteit, snelheid en muzikaliteit afwijst, maar een trager, warmer en gekleurd geluid prefereert, moet je niet bij Array zijn. Ook de Array Obsydian aktieve voorversterker komt voor de bovenstaande kwalifikaties in aanmerking. Een sublieme prijs/kwaliteitsverhouding en een state-of-the-art- konstruktie en afwerking. Wij Nederlanders laten al dat moois gewoon over de grens verdwijnen. Net als onze kaas, het vlees en de zuivelprodukten. Is dat nou gewoon een kollektief gebrek aan vertrouwen? In ieder geval zijn er tot nu toe honderden consumenten, die de profeten uit het begin van dit artikel in eigen huis eren. Ze luisteren bijvoorbeeld naar Array, terwijl U de Duitse en Amerikaanse catalogi doorbladert.
Ruud Jonker
Reviews:
Music Emotion (PL)
Ruud Jonker (M-10, A-10)
HighFidelity.pl (PL)
Marek Dyba (S-10, A-3)
HIFI.nl (NL)
Max Delissen (S-10)
HVT (NL)
Marnix Bosman (S-10)
HVT (NL)
Bert Oling (PH-2, A-3 en M-2)
HVT (NL)
Bert Oling (A-2, S-1)
MusicHomeStudio (NL)
Ruud Jonker (S)
HVT (NL)
Bert Oling (PH-1)
Positive Feedback (USA)
Francisco Duran, Ed Morawski, Danny Kaey (P-1, S-1)
The Absolute Sound
Sue Kraft (A-1, M-1)
ImageHiFi (Dld)
Michael Vrzal (A-1, M-1)
MusicHomeStudio (NL)
Ruud Jonker (OPAL, GEODE)
HVT (NL)
Ruud Jonker (A-1)
Stereo
Holgar Barske (A-1, M-1)
MusicHomeStudio (NL)
Ruud Jonker (A-1, M-1)
Audio en Techniek
John van der Sluis (P, M)
MusicHomeStudio (NL)
Ruud Jonker (interview)
