Nieuwe monoblokken met in totaal honderd-achtentwintig eindtransistoren
en een volledig nieuwe en originele implementatie van een passieve
voorversterker. Aldus het antwoord van Array op ervaringen en reacties
op basis van hun vorig jaar geintroduceerde producten. Fundamentele
research en slimme techniek uit Holland beginnen de gerenommeerde
merken naar de kroon te steken. Is ARRAY het beste koopje in high-end land?
Praten met Willem van der Brug en Chris van Liempd, de ontwerpers van de
Array elektronica, raakt altijd de elementaire vraagstukken uit de
high-end wereld. Hoe kun je de optimale versterker bouwen, die alleen
maar een 'rechte draad met versterking is', zonder dat er dingen aan
het geluid toegevoegd of weggelaten worden? Om dat doel te bereiken
is het noodzakelijk een elementair inzicht te hebben in de relatie tussen
geluidseigenschappen en techniek. Welke aspecten in een schakeling bepalen
de mate van neutraliteit? Wat is er allemaal van invloed op klank, op
ruimtelijke afbeelding, op focus, op rust en op autoriteit?
Veel ontwerpers bouwen nog steeds versterkers die problematisch zijn
met betrekking tot veel eigenschappen. Zij maken dus ontwerpfouten in
de vorm van een verkeerde topologie van de schakeling, een verkeerd
print-design en het toepassen van verkeerde componenten. Bij Array is er
veel kennis verzameld over de bouw van concurrerende producten. Het blijkt
dat enkele gerenommeerde merken vaak gebruik maken van verouderde typen
schakelingen en niet zo geavanceerd zijn als ze lijken.
Ook is het zo dat bepaalde gunstige eigenschappen soms per ongeluk ontstaan,
zonder dat de fabrikant theoretisch weet waarom dat zo is. Ze weten dat iets
goed uitpakt als je het op een bepaalde manier bouwt, maar ze weten niet
waarom dat zo is.
Het meest hardnekkige misverstand is dat van de grote voeding. Stop er een
beest van een trafo in met een paar mega-elco's en het is voor elkaar.
Het feit dat veel versterkers dan goed klinken wordt niet veroorzaakt door
die grote voeding. In werkelijkheid worden enkele andere parameters van het
versterkerontwerp gunstig beinvloed door die voeding. Als je weet welke
dat zijn, kun je met een kleine voeding tot dezelfde resultaten komen.
In ieder geval wil Array de beste transistorversterker in de wereld bouwen
tegen een lage consumenten-prijs. De basis hiervoor wordt gevormd door
fundamentele natuurkundige research en niet door een 'trial and error'
printje waar net zolang aan geknoeid wordt tot het een beetje klinkt.
Dat deze benadering werkt, bewijst het succes van de vorig jaar
geintroduceerde QUARTZ-versterkers. Deze ARRAY's presteren veel beter dan
het merendeel van de concurrentie in dezelfde en een hogere prijsklasse.
Dat wil natuurlijk niet zeggen dat we hier met de volmaakte versterker
te maken hebben. Naar aanleiding van de vorig jaar uitgevoerde test
heb ik (en een aantal anderen) opmerkingen geplaatst bij deze versterker.
Op het gebied van rust en autoriteit kon er best nog een stap gezet worden
en 'off the record' is er nog druk beraadslaagd over een aantal andere
kwesties. Willem en Chris hebben zich vervolgens teruggetrokken in hun lab
en zijn vervolgens met al die opmerkingen aan de slag gegaan.
In feite hoop je als recensent altijd dat een fabrikant iets doet met alle
opmerkingen uit een test. In het Array-geval hebben al die opmerkingen de
heren een basic nightmare bezorgt en ze zijn dan ook lange tijd niet
meer op straat geweest. Reden is dat je natuurlijk uiteindelijk bij
de vraag komt hoe de ideale versterker er uit moet zien. In de discussie
kwamen we tot de conclusie dat veel hooggewaardeerde versterkers op de
markt eigenlijk kleuren, warm klinken en euphonisch zijn als gevolg van
onder andere tweede-harmonische bijprodukten.
Het merkwaardige is dat veel consumenten een versterker kiezen op basis
van zo'n plezierige (warme) bijklank. Waarom zijn veel zogenaamde audiofielen
eigenlijk thermofiel? In ieder geval moet een versterker volgens Array
volledig neutraal zijn. 'In een Array zit absoluut niets dat zou kunnen
zorgen voor een eigen klankmatige signatuur', aldus Willem. Naast
neutraliteit moet je vervolgens ook andere aspecten van het geluid
identificeren en binnen de schakeling kunnen implementeren. Met betrekking
tot rust en autoriteit was dat erg lastig (die nachtmerrie). Wat in
de wereld kun je veranderen of aanbrengen in een schakeling, waardoor
een versterker een stuk rust en autoriteit krijgt? Waarom hebben
bepaalde gerenommeerde versterkers op de markt dat wel?
Later zou blijken dat deze eigenschap bij deze versterkers waarschijnlijk
per ongeluk ontstaat, door het toevalligerwijs kiezen van een bepaald
bouwprincipe. 'We kwamen in ieder geval tot de conclusie dat er
waarschijnlijk maar een paar fabrikanten zijn die zeer bewust weten hoe
je deze eigenschap kunt implementeren.
De voorversterker
Een ander punt van kritiek op Array was dat er geen voorversterker in
het programma was. Veel consumenten willen (om mij volstrekt
onbegrijpelijke redenen) graag componenten van hetzelfde merk. Het
argument is dan dat deze beter op elkaar aansluiten. Absoluut onwaar
natuurlijk, maar vanuit een optisch standpunt kun je er nog een beetje
inkomen. In ieder geval heeft Array een voorversterker gebouwd en
komt nu met een compleet leveringsprogramma van een stereo eindversterker
(Quartz S), twee monoblokken (Quartz M) en een voorversterker (OBSYDIAN).
De Obsydian voorversterker is eigenlijk een passieve 'versterker'. Dat is
een heel bewuste keuze, want Array redeneert dat actieve voorversterkers
in feite niet meer nodig zijn. De gemiddelde consument heeft momenteel
enkele digitale bronnen met voldoende uitgangsspanning, alsmede een losse
phono-versterker. Je hebt dan in feite nog een 'router' nodig om
bron-selectie te doen, opnames te maken en het volume op een nauwkeurige
manier in te stellen.
Traditionele passieve voorversterkers hebben voor- en nadelen en bestaan
meestal uit een stappenverzwakker, opgebouwd met weerstanden. Belangrijkste
nadeel is dat bestaande passieve voorversterkers vaak een lage
ingangsimpedantie hebben en dat er een hoge uitgangsimpedantie kan
ontstaan die de eindversterker aanstuurt.
Vooral het laatste kan problemen veroorzaken met de hoge-tonenweergave.
Andere nadelen zijn dat een passieve controller niet kan bufferen en
dat er in het hoog enige fase-draaiing op kan treden. Het grote voordeel
is dat er geen enkele actieve voorversterker is die zo neutraal en
transparant is.
De Array Obsydian lost veel van deze problemen op. Een microprocessor
kan de in- en uitgangsimpedantie op elke waarde aanpassen en is meteen
programmeerbaar voor sterkteverschillen tussen de diverse bronnen.
De versterking is in te stellen tussen 0 en -60 dB in 0,5 dB stappen, die
op het display worden aangegeven. Deze 'steps' en de kanaalgelijkloop zijn
zeer nauwkeurig. De Obsydian heeft vier lijningangen, een tape-out en een
line-out en is alleen via de afstandsbediening te gebruiken.
Luisteropstelling
Het testsysteem is weliswaar wat duurder, maar een voorbeeld van een
mogelijke combinatie, die nagenoeg alles doet wat je volgens high-end
criteria maar zou kunnen wensen. De Avalon Avatars staan op Ensemble-cones
en zijn aangesloten op de Array Quartz-M mono's via Siltech FT-12G3's
(en later LS-180G3's). De Array's staan op G-Flex-dempers en krijgen
hun signaal via een Siltech FTM3-G3 vanuit de Obsydian. Zware
RF-gefilterde Belden-cables voeren het vermogen naar deze set vanuit
blokken van Sun Leiste, die aangesloten zijn op het dedicated net van de
luisterruimte. Een goede cd-speler maakt deze set af en in de luisterruimte
staat daar onder andere een Wadia 850 voor. Aansluiting gaat via
Siltech FTM4-Gold of Siltech FTM3-G3.
De luister-indrukken zijn eenduidig. Deze set is extreem neutraal, met een
fabelachtig oplossend vermogen, een uiterst lage 'noise-floor' en een
onwaarschijnlijke detaillering. De soundstage is diep, breed, transparant
en geeft een perfecte ambience-indruk. De focussering is vlijmscherp.
Deze set heeft vervolgens dynamiek, rust, autoriteit, een hele echte en
aan de werkelijkheid gerelateerde klank en een sublieme laag-definitie. De
informatie op een cd, tape of plaat wordt zo recht mogelijk naar de
luidsprekers gevoerd, zonder dat deze set daar ogenschijnlijk een eigen
stempel op drukt. Opnamen klinken gewoon zoals ze zijn. Sfeer, warmte en
ambience vanuit de opname-omgeving worden direct vertaald naar de
luisterruimte en het eindresultaat is innemend en enorm beluisterbaar.
Voor wie het nog niet begrijpt: neutraliteit heeft niets te maken met
kilheid, analytisch klinken of 'a-muzikaliteit' (tussen haakjes, omdat
dit laatste begrip totaal ondefinieerbaar en onbruikbaar is in relatie
tot het karakter van high-end apparatuur).
Hebben we hier het ideale systeem? Nee, dat bestaat niet. Elke versterker,
dus ook deze Array's, kan weer een stap verder in beschikbaar vermogen,
rust, autoriteit, neutraliteit, dynamiek en 'feel of reality'. Elk
industrieel product is altijd een compromis in relatie met prijs,
mogelijkheden en materialen. Voor 50 mille kun je (theoretisch) meer doen
dan voor tien mille. Wat verschilt, is dat deze Array's veel minder
'compromis' zijn dan de meeste andere producten. Het zijn de voorbodes
van de uiteindelijke realisering van de 'high-end dream', namelijk de
komst van echte neutrale en eerlijke componenten, die in hoge mate
de realiteit kunnen benaderen. Voorbeelden daarvan zijn de Avalons, de
betere cd-spelers, veel enorm neutrale buizenversterkers die recent
op de markt zijn gekomen, de van den Hul 'Third' en de absoluut niet
meer als 'toonregeling' bruikbare Siltech kabels. Voor een hele generatie
audiofielen zal dit betekenen, dat ze kun perceptie van de 'realiteit'
kritisch zullen moeten her-evalueren, teneinde de mate waarin nieuwe
audio-systemen die realiteit reproduceren, te kunnen herkennen en
waarderen.
Dat betekent een zeker afscheid van kleurende weergevers, 'vintage'
buizenversterkers en andere componenten, die op heel eigen wijze een al dan
niet aangenaam karakter toevoegen aan het signaal. Behulpzaam is dat
de afschrijvingstermijn van elektronica voor de belasting maar drie jaar
is.
Conclusie
Array is erin geslaagd om met de nieuwe full power balanced 'M'
monoblokken en met de Obsydian voorversterker, een zo optimaal mogelijke
combinatie te maken van neutraliteit en andere audiofiele eigenschappen.
Binnen en een behoorlijk eind boven het gegeven budget, heeft deze Array-set
geen enkel zwak aspect waar je je als audiofiel aan zou kunnen storen.
Rest mij dus simpelweg, maar buitengewoon overtuigend, te besluiten met:
Join the club!
Ruud Jonker
Reviews:
Music Emotion (PL)
Ruud Jonker (M-10, A-10)
HighFidelity.pl (PL)
Marek Dyba (S-10, A-3)
HIFI.nl (NL)
Max Delissen (S-10)
HVT (NL)
Marnix Bosman (S-10)
HVT (NL)
Bert Oling (PH-2, A-3 en M-2)
HVT (NL)
Bert Oling (A-2, S-1)
MusicHomeStudio (NL)
Ruud Jonker (S)
HVT (NL)
Bert Oling (PH-1)
Positive Feedback (USA)
Francisco Duran, Ed Morawski, Danny Kaey (P-1, S-1)
The Absolute Sound
Sue Kraft (A-1, M-1)
ImageHiFi (Dld)
Michael Vrzal (A-1, M-1)
MusicHomeStudio (NL)
Ruud Jonker (OPAL, GEODE)
HVT (NL)
Ruud Jonker (A-1)
Stereo
Holgar Barske (A-1, M-1)
MusicHomeStudio (NL)
Ruud Jonker (A-1, M-1)
Audio en Techniek
John van der Sluis (P, M)
MusicHomeStudio (NL)
Ruud Jonker (interview)
